v SUTASOMA
1)
– Byatitan riwijilira ngiduladoh,
– kadi lakuni ngantuk smaken huri panis.
– Prapteng desa riping giring pura, mawang sasadhara
– risamping pasawahan,
– warnnan sri nara natha, mepu kapegan sira rihilangi sang naredra tanaya, tan trsne phalaning prabhuttama nimittani ngangenesi pamreming balagana.
Teges :
– Gelisang cerita ida medal ngelodan sampun doh,
– sakadi pamargin sang nyilib ngelidang hurip,
– rawuh ring pradesa ring tepi siring kutane
– kantun ngenter bulane
– ring wewidangan carike,
– caritayang ida Sang Prabu
– sungsut belbelan ida
– riantuk dewa agung putra ical,
– minab tan wenten meled ring
– pikolih madeg prabu wibuh,
– punika awinan ida lunga nyilib
– ritatkala wadwane sami pules lelep.
Wirasa :
Sang Sutasoma pergi kearah selatan dan bukan ke arah utara ataupun yang lainnya, karena arah selatan kalau dikaitkan dengan Dewata Nawa Sanga, arah selatan adalah tempat Dewa Brahma yang juga berarti Brahman atau Hyang Widhi. Jadi kita dalam hidup ini hendaknya selalu berusaha untuk mendekatkan diri kepada Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Meskipun kita berada dalam keadaan suka maupun duka.
2)
– Ndan Sang Sri Suta Soma,
– teki sira tan merem
– umangeni tuwuh nireki siwinen,
– kewran deni manah nira kahereti
– bhuktyani pangawaca ning punar bhawa gati,
– apan tan hana len
– sakeng tapa juga hulangakena
– tekap maha jana sada,
– pongning yoga nira srayekana
– sedheng hawani ngumusir niratmaka helem.
Teges :
– Sakewanten Ida Sang Sutasoma
– nenten mresidayang merem,
– ngayunin ragan idane pacang kajenengan agung,
– rumasa kebukan riantuk ida
– jaga ngeret kayun
– muponin panitah punarbhawane,
– santukan tan wenten tios
– wantah tapa kewanten sane setata kamargiang
– antuk para sujanane,
– huleng yogane sane sapetik tan pasadana duk punika
– marupa pargi ngulati kalepasan kapungkur.
Wirasa :
Jadi begitu beratnya tugas sebagai pemimpin itu dibayangkan oleh Sang Sutasoma, sehingga beliau tidak bisa tidur karenanya. Jadi janganlah merasa bahagia dan menghalalkan segala cara agar bisa menjadi pemimpin, kalau kita tidak bisa mengendalikan diri maka kedudukan sebagai pemimpinan itu akan menjadi suatu melapetaka bagi kita dan masyarakat yang kita pimpin.
3)
– Byatitan lina sang sri jina
– kula pinangen denikang satwa natha,
– lindu tang bhumi
– tan kram hyangaruna malara
– lwir nirang doh mangulwan,
– tan sbhang byoma
– kadya ngemutangisi
– tadhuning ghyana sangubulah,
– genternya samba sambat
– kilata semu kedap
– ning tenyhmar ka tiksan.
Teges :
– Tan kacarita seda Ida Sang
– Sutasoma kasarap i macan, genjong jagate
– suryane kerereb kadi sungsut pidabdabnyane.
– Raris lunga doh ngawuhang,
– langite nenten galang kadi ngemkem tangis,
– antuk teduh ambbarane kasayongin kadi toyan pangaksan,
– kerugnyane tan pendah masesambatan,
– tatit nyane kadi kijapan panyingakan,
– anak dekdek pakayunan kapanesan.
Wirasa :
Jadi jika seseorang yang sangat baik dan berbudi luhur seperti Sang Sutasoma meninggal dunia, maka siapapun yang mendengar maupun menyaksikannya akan ikut mengalami kesedihan. Sperti halnya ketika Sang Sutasoma yang memiliki hati yang sangat mulia meninggal dunia, sampai dunia pun dan seisinya juga mengalami kesedihan karena melihat kepergian orang yang sangat berhati mulia meninggal dunia, sampai duniapun dan seisinya juga mengalami kesedihan karena melihat kepergian orang yang sangat mulia tersebut. Jadi sifat-sifat dan perilaku kita dalam hidup ini akan meninggalkan kesan baik-maupun buruk di hati orang yang kita tinggalkan.
4)
– Gunungabhuta semu maha sura
– katemu rimadyaning wana,
– matutuk guha lwa
– masiyung kepuharuhura
– nganti ring geger,
– mata tulya
– bhaskara sila putiha
– kalanganing gunung mider,
– masawit lata I gonga
– ngurambati parangani kang maha giri.
– Badhamanya megha ri ruhur
– Lungyanika kuwung peluk
– Saha bayu bajra kumusuh
– kadi laku nira rodra gong galak,
– wekasan mirir miri raken kusuma
– teka nrpat maja,
– kadi sembahanya
– tumuta ngiringa kadi gajendra waktra.
Teges :
– Gunung ngagawokin waluya raksasa gung
– kapanggih ring tengah halas punika,
– mabungut guwa linggah
– macaling wit kepuh tegeh
– sane wenten ring munduke,
– waluya matannyane
– kadi surya batu putihnyane
– makalangan mahilehan ring gununge,
– maslimpet antuk bun sane ageng,
– sane nyurambyah ring parangan gununge ageng.
– Pedangnyane punika guleme sane wenten baduur,
– limannyane entik biyang lalah sane melengkung,
– maduluran angin baret nglinus
– makadi tindakan ipune kabinawa dahat galak,
– pamuput ngampehan ambun sekar
– rawuh ring cokor Ida Dewa Agung Putra
– sakadi aturnyane
– jaga sareng ngiringan ida
– sakadi Sang Gajah Waktra.
Wirasa :
Perbuatan baik dan budi luhur dapat kita jadikan sebagai perhiasan pada diri kita sehingga kita akan tampak berwibawa.
5)
– Api tuwi sarwa pa
– ya winasa bhasmi
– riwilira nindita,
– tumiti sawungkutarjja mabener
– bule walika
– susta maryya hala,
– kimuta tikang wujil
– dadi magong
– tapas hirenga,
– neka ragek saya
– karana nikang sarajya padha bhaktya
– ngastuti ri jong narendrat maja.
Teges :
– Punapi malih sakancan malane
– ical geseng
– sapamijil ida ngagawokin pisan
– sane mapadewekan bungkut dados jegjeg becik,
– sane saking alit bunglun
– kate jati wusan kageringan,
– sapunika taler sane mapadewek
– kate dados ageng,
– sane tompel selem,
– makudang-kudang pinakit ical,
– punika ngawenang jadmane
– sajeroning puri mangabhakti
– ngastawa ring cokor Ida Dewa Agung Putra.
Wirasa :
Keberadaan orang yang berhati mulia dan penuh dengan sifat dharma akan membuat orang disekitarnya ikut merasakan kedamaian dan seakan-akan kesedihan lenyap karena keberadaannya.
ARJUNA WIWAHA
– Jongning Meru kidul kutanya, maharep sumbyuhang Indralaya.
– Mwang molih wara wirya, tan pejaha dening dewa yaksasura.
– Nghing yan manusa sakti yatna juga ko, na ling bhatareriya.
– Yeka nitya hinom watek resi kabeh, ring swarga harohara.
Teges :
– Ring bongkol gunung Mahameru kaler purinnyane, misadhya pacang mangrusakang jagat sanghyang Indra punika.
– Samaliha mikolihang kasaktian lewih, tan dados seda antuk dewa yaksa raksasa.
– Sakewala yening manusa wisesa pelapanin pesan cening, sapunika pawarah ida bhatara ring ida.
– wyakti punika tan mari karembayang antuk para resine sami, ring kahyangan kaosekan.
Wirasa :
Betapapun saktinya mahluk yang ada di dunia ini pasti ada kelemahannya, kadang kala hal-hal yang diluar akal sehat pun bisa menjadi jawabannya.
2)
– Ikang wukir apaksa pajaran, abhasma limut, ada luwang kukap magong.
– Petungnya tumakul mareng lwah, anyawuk banyu, pareng atekes macamana.
– Kayunya pada kayikan, pasaji sarwa phala tinemuning macangkrama.
– Atangkil adawa mure, titir anganjali sularika ring hanyur dhateng.
Teges :
– Gunung punika sakadi tetujon anak matapa, maurap-urap ambubu, maketu kayu teep agung.
– Tiying petungnyane mategolan punika katukade, sakadi nyendok toya, sareng nyiup toya tur makumur.
– Tarunnyane sakadi ngamong laksana, raris menyawisang salwiring woh-wohan, katangkilin sang macangkulangun.
– Makatik panjang manyarampyah tan mari kadi mabhakti bangsing ipun ring sang wawu rawuh.
Wirasa :
Gunung dijadikan tujuan orang bertapa karena, gunung dianggap sebagai tempat yang suci dan terhindar dari keramaian. Selain itu gunung juga dipercaya memberikan kemakmuran semua mahluk hidup, karena dengan adanya gununglah timbul sumber-sumber mata air dan juga gununglah sebagai tempat menadahkan air hujan karena jika gunung gundul maka hujan akan sulit timbul hujan. Oleh karena itulah gunung itu diibaratkan seperti seorang yang bersifat baik dan suci makanya diibaratkanlah gunung tersebut seperti manusia yang hidup, seperti diibaratkan ia memakai ketu, memiliki tangan dan seterusnya. Jadi gunung tersebut terlihat berwibawa.
3) Hana nonton ringgit, manangis asekel, muda hidepan. Huwus weruh towin, yan walulang inukir molah angucap. Haturning wwang trsneng wisaya, malahatar wihikana. Ri tatwanyan maya, sahana hananing bhawa silumah
Teges :
Wenten anak mebalih wayang, ngeling engsek santukan manahnya tambet. Katiman sampun uning ipun, indik ipun belulang kaukir, ngigel maucapan. Sapunika waluyannya sang leket ring sarwa wastu, maka awinan, prasiddha tan uning ida dane, (maka awinan prasiddha katambetan ida dane). Ring kasujatiannya punika sunglap, sakancannya sane numadi lalingsen.
Wirasa :
Orang yang mengalami kesedihan dalam hidup ini merupakan orang-orang yang pikirannya terbelenggu akibat dari kebodohannya tersebut.
4) Tuha buru temahan mong, sakteng satwa dahat ika. Tuharawa wuhayekandadyaning drda ring iwak. Sakatiling ikang ambek tan wiarta kadi kapitut. Taya mara ya katrsnan, byaktekang taya katemu.
Teges :
Ijuru boros panadosan/panumadian macan, langkung teleb ring buron ipun. Ijuru jaring buaya punika sane numadi, santukan teleb ring ulam. Salwir tetujonnya manah punika tan lempas, numadi sareng (nutug numadi). Yening sunya punika kasaratang, sinah punika sunya kapanggih.
Wirasa :
Apa yang kita alami dalam hidup ini adalah akibat dari karma kita pada kehidupan terdahulu.
5) Amwit narendratmaja ring tapowana. Manganjali ryagraning indra parwa. Tan wismrti sangkaning hayun teka. Swabhawa sang sajjna rakwa mangkana.
Teges :
Mapamit ida sang prabhu oka ring alas patapan punika. Mabhakti marep kamuncuk gunung agunge punika. Tan lali ida ring kamimitan karahayuan punika rawuh. Swalaksana ida sang sadhu wyakti asapunika.
Wirasa :
Sang arjuna menunjukkan rasa bhaktinya kepada Gunung Indrakila, karena gunung tersebut sudah berjasa memberikannya tempat selama ia bertapa. Jadi dalam hidup ini kita tidak boleh melupakan jasa-jasa orang yang telah memberikan bantuan pada kita baik secara langsung maupun tidak langsung.
6) Wintang lewih litnya, leyep tininghalan. Ruhurnya sangkeng sasi wimba karana. Sadohning aditya sakeng nisakara. Kadohkaning aditya bhumi sakeng diwakara.
Teges :
Bintang pinih alitnya, becik kakantenang. Santukan tegehipun saking polan bulan punika. Kadi joh suryane saking bulan punika. Kaejohan jagat punika saking suryane.
Wirasa :
Apa yang kita lihat kadang-kadang tidak sama dengan keadaan sebenarnya, akibat dari keterbatasan indria kita.
7) Bhawisyawati, meh datengeng suralaya. Grahadi, naksatra kabeh pada krama. Tejomaya purwa, kadatwaning langit. Pamuktyaning janma sudhira, subrata.
Teges :
Pacang manados ida, nandes pacang rawuh ring swargan. Bintang miwah sane lyan-lyanan, bintange sami pada masahsahan. Mangredep ngagawokin, puri ring ambarane. Maka pikolihnya sang dumadi lewihing pageh lewihing bebratan.
Wirasa :
Orang yang telah berhasil melaksanakan tapa brata dan juga segala macam rintangan dalam hidup ini, maka ia akan mendapatkan tempat yang bagus dan indah dan akan merasakan kebahagiaan sebagai upah dari keberhasilannya tersebut.
8) Mwang saktingku rahasya wekasika. Ring jihwagra, pawehnira saphala. Brahma, Wisnu kawes, ya kakawasa. Nghing rakryan wruha, haywa ta wawahan.
Teges :
Maliha kasaktian beline pingit genahnyane. Ring muncuk layahe, paican ida mahottama. Sanghyang Brahma, bhatara Wisnu ajrih, ento kasayang beli. Wantah adi ayu mangda uning, sampunang adi wera.
Wirasa :
Ujung lidah Niwatakawacalah yang menjadi kelemahannya, mengapa diujung lidahnya? Hal itu dikarenakan dengan lidahnyalah ia bisa berbicara yang membuat penderitaan orang lain akibat dari omongannya tersebut.
9) Nalingnyan pawarah, kadi kahuwan. Dening petsiwi, tan wruhing ulaha. Syuh rempu hrdayanya minanisan. Ngke ragan, sakala muhara hala.
Teges :
Sapunika indik babawos ida mamidarta, marupa katalanjuran. Ulihan pangajum (pangandap kasor) tan uning ring sane pacang laksanayang. Dekdek remuk idepnyane kamanisin. Sapuniki indik kasmaran punika, terang mangawinang sangkala.
Wirasa :
Keteledoran kita terhadap kesenangan sesaat akan berdampak buruk pada diri kita. Yang diperlihatkan ketika Niwatakawaca menceritakan kelemahannya ketika sedang dirayu dengan seorang wanita.